Süleyman Turna
Taleb Alrefai’nin kaleme aldığı, Zafer Ceylan’ın Arapça aslından çevirdiği ‘Kaptan’ isimli roman geçtiğimiz haftalarda Detay Yayınları etiketiyle raflardaki yerini aldı. Bir tarafıyla bir deniz anlatısı, bir tarafıyla toplumsal bir dönüşüm kıssası olan ‘Kaptan’, Kuveyt edebiyatının öne çıkan yapıtlarından biri olarak görülmektedir.
Bir akademisyen olan Zafer Ceylan, bu kitaptaki çevirisiyle Talât Sait Halman Çeviri Ödülü’ne kıymet görüldü. Bu vesileyle Ceylan’a kitabın çeviri sürecini, Arap edebiyatının Türkçedeki seyahatini ve çevirmen-yazar bağını sorduk.
‘TALEB BEY GÜNÜMÜZ KUVEYT EDEBİYATININ ÖNE ÇIKAN İSİMLERİNDEN BİRİ’
Taleb Alrefai’nin yazdığı, Detay Yayınları etiketine sahip olan Kaptan isimli romanla Talât Sait Halman Çeviri Ödülü’ne layık görüldünüz. Peki bu kitabı çevirmeye nasıl karar verdiniz?
Öncelikle bu söyleşi vesilesiyle hem İstanbul Kültür Sanat Vakfına hem de Talât Sait Halman Çeviri Ödülü’nün seçici heyetine bir kere daha teşekkürlerimi iletmek isterim. Ödül evrakıma kavuştuğum şu günlerde tekrar ‘Kaptan’la haşır neşir olmak çok heyecanlı.
‘Kaptan’ın çevrilmesi, Taleb Alrefai’nin Prof. Dr. Mehmet Hakkı Suçin’le bağlantıya geçip kitaplarından birinin Türkçeye çevrilmesini talep etmesi ve Mehmet Hakkı Hoca’nın bana, “Bu işi sen yaparsın” demesiyle ilerleyen bir süreçti. Taleb Bey günümüz Kuveyt edebiyatının öne çıkan isimlerinden biri. Öncesinde kendisini ismen bilsem de, bir iki hikayesini okumuş olsam da romanlarını hiç incelememiştim. Taleb Bey, hangi yapıtının çevrileceği tercihini bize bırakmıştı. Romanları elime ulaştığındaysa, lisan ve kurgu bağlamında beni kendine çeken Kaptan oldu. Bunların yanına Körfez efsanesine dönüşen bir denizciyi, günümüzde yalnızca petrolle ilişkilendirdiğimiz Körfez Arap ülkelerinin geçmişte denizle olan bağlarını, kültürlerini ve petrolün sebep olduğu büyük dönüşümü de koyunca kitap size kendisini mecburî olarak seçtiriyor.
Kaptan, Taleb Alrefai, Çeviri: Zafer Ceylan,128 syf., Detay Yayınları, 2022
Bize kitabın çeviri sürecinden biraz bahseder misiniz?
Her ne kadar öncesi olsa da, sonrasında ağırlaşıp üç ayda tamamladığım bir süreçti. Deniz ve denizcilik jargonu değişik bir şey… Arapça sözlüklerden daha çok Türkçe sözlükleri karıştırdığım, hem Arapça hem Türkçe heyamolalar dinlediğim, Halikarnas Balıkçısı’nın birinci romanında olduğu üzere “Aganta! Aganta!” diye bağırarak ortalıkta dolandığım bir süreçti.
Kitapta sizi en çok zorlayan ve en beğendiğiniz şeyler nelerdi?
Deniz ve denizcilik jargonu… En çok zorlandığım da, en çok beğendiğim de bu sanırım. Nietzsche’nin lisanlara pelesenk olan kelamı üzere: Seni öldürmeyen şey güçlendirir. Öncesinde hiç aşina olmadığım bir terimce vardı karşımda, ne Türkçesine ne Arapçasına. Çeviri yapayım ya da yapmayayım, bilgisayarımın ekranında deniz ve denizcilik tabirleri sözlükleri açıktı daima. Bir sözcüğü olduğu üzere Türkçeye aktarmak ya da karşılık olarak Türkçede kullanılmayan bir sözcük türetmek, yaptığınız işten duyduğunuz memnuniyetle kontaklı olarak olumlu yahut olumsuz sonuçlanabilecek bir durum.
Çeviriyi bitirip Mehmet Hakkı Suçin Hoca’ya gönderdiğimde kendisinin, “Seni tanımasam bu kitabı çevirenin bir denizci olduğu zannına kapılacağım” sözleri, Talât Sait Halman Çeviri Mükafatı seçici kurulunun ödül gerekçesindeki sözleri kadar hoş ve taltif ediciydi. Kitapta bir kültürün yok olup apayrı bir kültürün doğuşuna birinci elden şahitlerin gözüyle şahit olmak, sonrasında bunu kendi dilime ve kültürüme aktarmak beğenimin tepe noktalarından biriydi.
Çeviri öncesinde ya da sonrasında Taleb Alrefai ile irtibata geçtiniz mi? Kendisinin başka kitaplarını da çevirmeyi düşünüyor musunuz?
Çeviri öncesinde Goodreads, Twitter üzere platformalar üzerinden takip ediyordum Taleb Bey’i fakat rastgele bir bağlantımız olmamıştı. Çeviri sürecinde ve basım basamağında Mehmet Hakkı Suçin Hoca aracılığıyla bir iki haberleşmemiz oldu. Örneğin Kaptan’ın kapak tasarımı için Gökçe Alper’in çok beğenilen bir çalışması vardı, bunu Taleb Bey’e gönderdiğimizde kendisi kapakta, romanda bahsi geçen yelkenli Beyân’ın kendi özgün fotoğrafının olmasını istedi. Çevirinin yayımlanmasından sonra da kendisi beni telefonla arayıp teşekkürlerini iletti, birbirimizi tebrik ettik. Artık WhatsApp üzerinden daima bağlantı halindeyiz. Geçtiğimiz ay ‘Dr. Nâzil’ başlığını taşıyan yeni bir hikaye toplamı yayımlandı. Kitap piyasaya çıkmadan evvel PDF’i bana ulaşmıştı. Kendisini ayrıcalıklı hissediyor insan bu türlü durumlarda. Belirli mi olur, tahminen Taleb Alrefai’den bir hikaye çevirisi gelir edebiyat mecmualarında yayımlanması için.
Bir evvelki çeviriniz de Kırmızı Yayınları etiketine sahip olan, Baha Tahir’in yazdığı Bilmezdim Tavus Kuşlarının Uçabildiğini isimli hikaye kitabı. Biraz da bundan bahsedelim mi?
2008 yılında yüksek lisans yaparken kitaplarıyla tanıştığım, 2014 yılında Mısır’da şahsen konutuna konuk olup kahvesini içtiğim çok incelikli bir müellif Baha Tahir. Maalesef geçtiğimiz yılın ekim ayında ayrıldı ortamızdan. Benim nezdimde yeri daima farklı olacak. Mısır beşerinin sıcaklığını damarlarınıza kadar hissettirebilecek biri. Bununla birlikte, Enver Sedat periyodunda ülkesinden uzakta geçirdiği on beş yıllık istekli sürgünlüğünün acı izlerini neredeyse bütün yapıtlarında görebileceğiniz bir muharrir. Günümüzde Arap edebiyatının en itibarlı mükafatı olarak kabul gören Memleketler arası Arapça Kurgu Roman Ödülü’nün (Arabic Booker) 2008 yılındaki birinci sahibi. Mükafatı kazandığı yapıtı ‘Sürgünde Günbatımı’ ismiyle İsmail Özdemir tarafından Türkçeye de çevrildi. Benim çevirim ise bir hikaye seçkisinden oluşuyor. Tahir’in beş farklı hikaye kitabından kendi beğenim doğrultusunda seçtiğim on farklı hikaye. ‘Bilmezdim Tavus Kuşlarının Uçabildiğini’, kendisinin son hikaye toplamının da başlığı birebir vakitte. Bana kalırsa birden fazla hikayesi, birer novella stilinde, tadında. Olağan, birinci çevirim olması hasebiyle bugün dönüp baktığımda kendimi eleştirdiğim, “böyle mi yapılır yahu” dediğim çok yer var. Yeniden de birinciler her daim özeldir. Umarım ‘Safiye Teyzem’ ve ‘Manastır’ romanı da, Türkçede bir gün benim çevirimle yayımlanır.
Türkçeden Arapçaya çevirmek istediğiniz kitaplar var mı?
Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı’nın yürüttüğü “Türk Devlet ve Fikir Hayatına Taraf Veren Şahsiyetlerin Kısa Ömür Hikayeleri Serisi ve Çevirisi” projesi kapsamında Yıldıray Ozan Hoca’nın kaleme aldığı ‘Cahit Arf – Matematiğe Adanmış Bir Ömür’ isimli kitabın Arapça çevirisi geçtiğimiz aylarda yayımlandı. Eşim Eman Eissa’yla birlikte misyon aldığımız birinci çeviri projesiydi. İşin büyük ve değerli kısmı onun omuzlarındaydı natürel, ben kimi vakit destekçisi, kimi vakit yancısı oldum. Geçmişte merhum Abdulkadir Abdelli’nin yaptığı üzere bugün de Ahmad Zakaria ve Melek Deniz ikilisi Türkçeden Arapçaya çok değerli çevirilere imza atıyorlar. Biz de ileride eşimle birlikte Türk edebiyatının bilhassa genç kalemlerinin Arap yazın dünyasında tanınabilmesi için projeler yürütebileceğimizi düşünüyoruz.
‘HER LİSAN KUTSALDIR’
Sizce Arapçayı öteki lisanlardan farklı kılan şeyler neler? Arapça ve edebiyat bağına dair neler söylemek istersiniz?
Arapçayı öbür lisanlardan farklı kılan özellikleri saymam için sanırım dünyanın tüm lisanlarına dair az çok fikrim olmalı. O yüzden ben Arapça özelinde bakayım duruma. Öncelikle benim için dünyanın bütün lisanlarının kutsal olduğunu tabir edeyim. Arapça ne kadar kutsalsa, dünyada yalnızca on iki kişinin, Türkiye’deyse yalnızca Mehmet Kuşman’ın okuyup yazabildiği Urartuca da o kadar kutsaldır. Ana dilim olarak Türkçe ne kadar kutsalsa Afrika’nın yahut Brezilya’daki yağmur ormanlarının ücra bir köşesindeki kabilenin lisanı de o kadar kutsaldır. Hangisi olursa olsun bir lisanın bir öbür lisan karşısında artıları olduğu kadar eksileri de vardır.
O yüzden Arapçanın bir özelliği olarak onun iltifat kabiliyetini ön plana çıkarmayı tercih ederim. Klasik ya da çağdaş yapıtlarında olsun, sinema/dizi yahut sokak lisanında olsun o denli güzellemelerle doludur ki Arapça, Orta Doğu ve Kuzey Afrika’daki insanların yaşadıkları onca aksiliklere karşın bakışlarının bir kenarında daima duran o umudun da sebebidir bence. O denli iltifatlar ki kimi vakit yakınınızı kaybettiğinizde yaşadığınız acıyı size unutturur, kimi vakit en dara düştüğünüz vakitte sizi kahkahaya boğar, kimi vakit da gerçek bir yağlamaya dönüşür.
Arapçanın edebiyatla ilgisine gelirsek Arapların uzun bir mühlet boyunca kendilerini dünyanın tek şair halkı olarak gördüklerini söyleyerek işe başlayabiliriz. Bu, Arapçanın bir şiir lisanı olduğu manasına gelmez lakin şairliğin değerli bir uğraş olduğunu gösterir. Bugün bile birçok Arap için hayalleri süsleyen bir meslektir şairlik. Bunu yalnızca şiir değil de hoş kelam söyleme sanatı üzerinden de kıymetlendirebiliriz. Hani “edebiyat parçalamak” tabiri var ya, üstte kelam ettiğim Arapçayı ön plana çıkaran bir diğer özellik olarak tahminen bunu da sayabiliriz. Zira bedevi bir ömür stiline sahipseniz, geceleri yıldızların altında, uçsuz bucaksız bir boşluğun ortasında kalakalmışsanız yapacağınız tek şey “edebiyat parçalamak” olur, yeri gelir şiir okumak, yeri gelir masal anlatmak lakin daima anlatmak. O yüzden, roman, hikaye ve tiyatro her ne kadar Batı çıkışlı bir cins olarak düşünülse de anlatı sanatı Doğu’nun, Doğu beşerinin hücrelerine işlemiş, genlerine kodlanmış bir ömür şeklidir bence. Geçmişten ve gece sohbetlerinden gelen o poetik ruh, ‘Binbir Gece Masalları’na, Mütenebbî ve Ebû Nuvâs’ın şiirlerine, Harîrî’nin ‘Makâmât’larına, Maarrî’nin ‘Risâleti’l-Gufrân’ına, İbn Tufeyl’in ‘Hay bin Yakzân’ına ve İbn Hazm’ın ‘Güvercin Gerdanlığı’na can suyu verip sonrasında Bedir Şâkir es-Seyyâb’ın, Mahmud Derviş ve Adonis’in şiirlerini ağzında mırıldanarak Abdurrahman Munîf’in ‘Tuz Kentleri’ni, Necib Mahfuz’un ‘Kahire Üçlemesi’ndeki eski Kahire sokaklarını dolaşır. Günümüzde ön plana çıkan, aşikâr bir dikiş tutturan Arap edebiyatçılarının, benliklerinde bulunan o edebiyatçı kumaşının yanı sıra geçmişten gelen bu büyük mirası özümseyip işleyebilen isimler olduğunu düşünüyorum.
Çevirmenlik yapmaya nasıl karar verdiniz? Lisan bilmek, çevirmenlik için kâfi midir?
Kendimi bir mütercim olarak addetmediğimi söyleyeyim öncelikle. Bir iki kitap çevirmekle kendime “çevirmen” unvanını hak görmek usta bildiğim isimlere saygısızlık olur bence. Daha çok, birkaç kitap çevirmiş bir akademisyenim ben. Fakat bunun, benim de topa tuttuğum “akademik çeviri” bağlamında düşünülmesini istemem. Türkiye’de Arap edebiyatının uzun yıllar kabul görmeyip beğenilmemesinin sebebi biraz da ÖSYM’nin lisan imtihanlarındaki çeviri soruları şekli bir akademik çeviri üslubu üzerinden gidiyor olmasıydı. Bunu Türkiye’de Arap edebiyatı özelinde kıran kişinin Mehmet Hakkı Suçin olduğunu da pek natürel belirtmem gerek. Benim de 2008 yılında yüksek lisans yaparken aslında akademik bir uğraş olarak başladığım çeviri işlerimi beğenip sonrasında teşvik eden de kendisiydi.
Dil bilmek ile çevirmenlik ilgisine gelecek olursak, hem bir mütercim ve tercümanlık kısmı öğretim üyesi olarak hem de bir-iki kitap çevirme deneyimi yaşamış birisi olarak çevirmenliğin, lisan bilmekten bir adım ötesi olduğunu rahatlıkla söyleyebilirim. Çevirmenlik, lisan bilmekten öte, kişinin lisanı bildikten sonra onu nasıl kullanacağını, nasıl işleyeceğini bilmekle alakalıdır. Bir muharrir kumaşından, bir şair kumaşından bahsedildiği üzere bir mütercim kumaşından da bahsetmek mümkün. Birinin kişinin üzerinde bunu görüp işlemesi ya da kişinin bunu fark edip kendi kendine işlemesi kadar hoş bir eğitim yok. Bu yüzden lisan bilmenin ötesine geçen çevirmenliğin, bir yetenek işi, var olan kumaşı daha fazla dokuma uğraşı olduğunu düşünüyorum.
YENİ ÇEVİRİ: SUNULLAH İBRAHİM’İN KOMİTE’Sİ
“Çevirmen, ikinci yazardır” kelamını nasıl yorumluyorsunuz?
Nedendir bilmem fakat bu cümle bana daima Tahsin Yücel’in Kara Kitap tenkidinden kalma, Orhan Pamuk okuyanların da, okumayanların da sıklıkla başvurduğu cümleyi hatırlatır: Yeterli romancı lakin berbat müellif. Her şey zıddıyla kaim. Tercümanlar için de, “Kötü romancı fakat yeterli yazar” diyebilir miyiz sanki? Önceliği çeviri olan usta mütercimler kendi yapıtlarını üretmediği surece bunu kıymetlendirmemiz güç olabilir tahminen lakin Sabahattin Ali, Behçet Necatigil, Tomris Uyar, Dava Tamer üzere örnekler var karşımızda. O yüzden evet, mütercim, ikinci muharrirdir. Hatta yeterli bir müellif olmak zorundadır. Çevirmenlik dediğimiz uğraş, kişinin yetenekleri çerçevesinde bir metni öbür bir lisanda tekrar yazmasıdır. Bugün çeviribilim çalışmaları içerisinde de artık kaynak ve erek metinler iki özgün metin olarak ele alınır. Doğrudur. Sonuçta mütercim, kendi lisanında ve kültüründe yeni bir yazınsal metin oluşturur. Burada unutmamamız gereken tek şey, aslının olmadan çevirisinin de olamayacağıdır.
Son vakitlerde neler yapıyorsunuz? Masanızda bizim için neler var?
Son vakitlerimi maalesef akademik atama ve yükseltme ölçütlerini yerine getirmeye çalışmakla geçirdiğimi söyleyeyim. Mütercim ve tercümanlık kısımlarında yapılan çeviri çalışmalarının Üniversiteler Ortası Akademik Konsey nezdinde hiçbir getirisinin olmaması ne kadar tuhaf değil mi? Tekrar de heybem boş değil. Çalışmalarımın ortasında yıl sonunda bitecek diye planladığım bir çeviri de var: Sunullah İbrahim’in ‘Komite’si. Okuyanlar hatırlayacaktır, müellifin ‘O Koku’ isimli yarı-otobiyografik romanı 2013 yılında Jaguar Kitap’tan değerli hocam Rahmi Er’in çevirisiyle çıkmıştı. Komite ise Orwell’ın ‘1984’ü ile Kafka’nın ‘Dava’sının ortaya karışımı diyebileceğimiz hiciv yüklü karikatürize edilmiş bir anlatı. Bakalım, çeviri hastalığına yakalandıysanız şayet o masanın üstü hiç boş kalmaz. Umarım ‘Babil’in Asma Bahçeleri’nden damıttığım o hoş tatları daha uzun müddetler size de tattırırım.